W obiegowej opinii osteoporoza bywa postrzegana jako choroba starszych pań. Otóż nic bardziej mylnego! Osteoporoza występuje u ludzi obojga płci, choć istotnie częściej dotyka kobiet niż mężczyzn. Pojawia się zdecydowanie najczęściej u osób po 60. roku życia, chociaż może dotknąć także osoby młodsze. Najkrócej rzecz ujmując polega na rozrzedzeniu (zrzeszotnieniu) tkanki kostnej. Różnicę między kością zdrową, a dotkniętą przez osteoporozę można bardzo łatwo zauważyć przy badaniu mikroskopowym. Kość ulega osłabieniu i przez to staje się podatna na złamania. Osteoporoza przez wiele lat może przebiegać bezobjawowo, przez co bywa nazywana dyskretnym złodziejem kości. Szkielet okradany jest z odłożonych w nim zasobów wapnia do momentu, w którym okazuje się, iż wskutek osłabienia kość nie jest w stanie przyjąć normalnych nacisków. Wtedy pojawiają się objawy choroby. Niedobór wapnia i połączony z tym ubytek tkanki kostnej mogą zagrażać każdemu.
Na zmiany osteoporotyczne szczególnie wrażliwe są niektóre części szkieletu, jakkolwiek po okresie przekwitania zmniejsza się cała jego masa. Te szczególnie narażone miejsca to: kręgi, w szczególności odcinek piersiowo-lędźwiowy, szyjka kości udowej, żebra oraz kość promieniowa w okolicy nadgarstka. To te kości najczęściej ulegają złamaniom przy osteoporozie.
Osteoporozę można podzielić na pierwotną i wtórną. Ta pierwsza wiąże się bezpośrednio ze starzeniem się układu szkieletowego organizmu. Wśród pacjentów z pierwszym typem m osteoporozy należy wymienić: kobiety po menopauzie i mężczyzn w podeszłym wieku. Wraz z wiekiem kości ulegają demineralizacji (tracą gęstość mineralną) co stanowi następstwo starzenia się. Proces ten w przypadku kobiet zaczyna się już w okolicach 40. roku życia, w przypadku mężczyzn 5 lat później. Oprócz czasu również inne czynniki mogą przyspieszać proces starzenia się układu kostnego. Należą do nich: palenie papierosów, spożywanie alkoholu, dieta z małą ilością witaminy D, siedzący tryb życia, niewystarczająca ekspozycja na słońcu.
Płeć stanowi także jeden z czynników ryzyka, bowiem wśród osób dotkniętych osteoporozą przeważają kobiety. Szacuje się, że co czwarta kobieta po 60. roku życia i co druga po przekroczeniu 70. roku życia jest narażona na osteoporozę. Szczególnie trudnym okresem dla organizmu kobiety jest ciąża i laktacja. Tylko 6 % kobiet w ciąży przyjmuje zalecaną ilość wapnia, co zwiększa ryzyko wystąpienia osteoporozy, szczególnie jej wczesnej fazy osteopenii. Mężczyźni na osteoporozę są mniej narażeni, pojawia się u nich w zwykle w późniejszym wieku, niż u kobiet, jednak najmłodszy mężczyzna z wynikiem badania wskazującym na osteoporozę miał 37 lat.
Drugi, wtórny, typ osteoporozy stanowi rezultat przyjmowania niektórych leków, bądź jest wynikiem współistnienia pewnych chorób. Wtórny typ osteoporozy dotyka pacjentów w każdym wieku. Do chorób przyczyniających się do powstania wtórnej osteoporozy zaliczamy: cukrzycę, nadczynność tarczycy/przytarczyc, przedwczesne przekwitanie. Poza tym choroby reumatyczne, czy schorzenia układu pokarmowego połączone z zaburzeniami wchłaniania mają wpływ na powstanie osteoporozy. Wśród leków, które mają udział w powstaniu osteoporozy typu drugiego należy wymienić: preparaty przeciwpadaczkowe, glikokortykosteroidy, heparynę.
Jeśli idzie o częstotliwość – osteoporoza jest jedną z bardziej rozpowszechnionych chorób. Zapada na nią co trzecia kobieta po okresie przekwitania (ryzyko złamania kości wzrasta w tej grupie do 40%), u mężczyzn w podeszłym wieku ryzyko złamania kości waha się w przedziale od 13 do 22%. Powikłania osteoporozy stanowią najczęstszą przyczynę śmierci w krajach rozwiniętych. Dzieje się tak dlatego, iż złamania kości prowadzą do zaniku mięśni (wskutek unieruchomienia), wzrostu ryzyka powstania odleżyn, zakażenia, zatoru płuc. Rekonwalescencja po złamaniach stanowi długi i żmudny proces, wymagający niejednokrotnie hospitalizacji, a następnie rehabilitacji.
Objawy osteoporozy zależą od ilości złamań i ich lokalizacji. W przypadku złamania przedniej krawędzi kręgu (najczęściej w piersiowym odcinku kręgosłupa) chory może nawet nie odczuwać żadnych istotnych objawów. Czasami może pojawić się uczucie dyskomfortu przy staniu lub siadaniu. Jednak częściej początkom osteoporozy manifestuje się silnym, nagłym bólem, pojawiającym się podczas codziennych czynności, wymagających lekkiego wysiłku. Ruchy kręgosłupa są ograniczone, zaś ból potęguje się przy kichaniu czy kaszlu. Chory jest w stanie dokładnie określić miejsce bólu. Przy złamaniach przednich krawędzi kręgów często występują wzdęcia brzucha i brak łaknienia. Spożywanie pokarmów powoduje uczucie pełności w nadbrzuszu oraz potęguje ból w miejscu złamania.
Zmianie ulega sylwetka, pojawia się deformacja klatki piersiowej, tak zwany „wdowi garb”. Jest on rezultatem ciśnieniowych złamań przednich krawędzi wielu kręgów. Sprawia to, iż wzrost chorego się obniża, a jego plecy stają się zaokrąglone, zgarbione. Kolejne złamania pogłębiają ten stan, aż do momentu, gdy łuki żebrowe osiądą na talerzach biodrowych. Wspomniane deformacje niekorzystnie oddziałują na pracę narządów klatki piersiowej, jak i jamy brzusznej. Pojawiają się zaburzenia funkcjonowania przewodu pokarmowego, zmniejszenie jego aktywności ruchowej, nasila się występowanie zaparć. W wypadku deformacji klatki piersiowej chorzy częściej zapadają na zapalenie płuc, rośnie też ryzyko wystąpienia zatoru płuc.
Złamania kości długich dają inne objawy. Najczęściej występuje złamanie kości promieniowej w rejonie nadgarstka. Występuje ono zazwyczaj wtedy, gdy podczas upadku usiłujemy się podeprzeć ręką. Wymaga ono nastawienia i unieruchomienia na kilka tygodni. Najniebezpieczniejsze jest złamanie szyjki kości udowej, które może się pojawić nawet przy stosunkowo lekkim urazie – np. przy potknięciu się o próg, dywan, a nawet mocniejszym, bardziej zdecydowanym, stąpnięciu nogą. Wówczas konieczna jest hospitalizacja i operacyjne połączenie kości. Ten rodzaj złamań cechuje się wysokim poziomem śmiertelności, która dochodzi nawet do 25% i jest wynikiem powikłań sercowo-naczyniowych, oddechowych i nerkowych.
Głównym celem leczenia osteoporozy jest utrzymanie masy kostnej powyżej tak zwanego „progu złamań”. Odpowiednio dobrany sposób leczenia pozwala na całkowite wyeliminowanie ryzyka złamań, a tym samym utrzymanie sprawnego układu ruchu do późnej starości. Stosuje się w tym celu całą paletę leków, chorzy przyjmujący te specyfiki wymagają stałej kontroli lekarskiej, stąd ważna jest współpraca między lekarzem, a pacjentem. Pewne rodzaje specyfików trzeba przyjmować przy osteoporozie przez wiele lat, podobnie rzecz się ma z profilaktyką, którą chory musi zachowywać do końca życia. O odpowiedni dobór leków oraz suplementów diety powinien dbać lekarz, który przy tym powinien kierować się oceną stanu ogólnego pacjenta, zwłaszcza w kontekście ewentualnych współistniejących schorzeń. Leków i suplementów diety nie należy dobierać samodzielnie.
Istotą leczenia osteoporozy jest eliminowanie czynników zwiększających ryzyko jej wystąpienia w ostrej postaci (złamania). Jest to też istotne przy profilaktyce antyosteoporotycznej. W trakcie osteoporozy chorzy powinni przyjmować wapń oraz witaminę D. Gdy osteoporoza już wystąpi sama dieta nie wystarczy, konieczne jest przyjmowanie mikroelementów i witamin w postaci preparatów. Należy przy tym co jakiś czas kontrolować poziom wapnia we krwi oraz jego wydalanie wraz z moczem. Wapń można przyjmować chociażby w postaci preparatów na bazie węglanu wapnia (zawartość ok. 40% wapnia), najlepiej podczas posiłku. Co do witaminy D z jej przyjmowaniem należy uważać, gdyż jej przedawkowanie może skutkować uszkodzeniem nerek. Generalnie dawka witaminy D latem musi być o połowę mniejsza, niż zimą. Dawkowanie tej witaminy zależy od pory roku.
Przy osteoporozie należy oczywiście stosować dietę. Ona sama osteoporozy nie wyleczy, ale wzmocni efekty stosowanej kuracji.
Oto lista produktów niewskazanych i niezalecanych przy osteoporozie.
Wśród artykułów spożywczych niewskazanych przy osteoporozie na pierwszym miejscu wymienić należy sól. Dopuszczalne dzienne spożycie soli wynosi 5 g, co odpowiada 1 płaskiej łyżeczce do herbaty. Należy jednak pamiętać, że sól jest obecna w wielu produktach, jak pieczywo, część wędlin, serów. Dlatego najlepszym rozwiązaniem byłoby całkowite odejście od spożywania soli (dosalania potraw), zastąpienie jej ziołami, takimi jak: estragon (słonawy posmak), lubczyk (ma smak popularnych przypraw do zup typu Maggi), mieszanka bazylii z rozmarynem, czy tymianek. Należy bezwzględnie unikać słonych przekąsek, takich jak: chipsy, solone i smażone orzeszki, słone paluszki, krakersy. Należy także zrezygnować z przypraw typu: Kucharek, Vegeta, Maggi itp. Zabronione są gotowe dressingi i dipy, gotowe sosy (tatarski, sojowy itp), majonez, musztarda.
Należy unikać spożywania koncentratów spożywczych, zup w proszku i sosów, gotowych dań mrożonych, produktów typu fast food, tzw. chińskich zupek i innych produktów w proszku, jak np. panierka – poza solą zawierają dużo fosforu.
Zabronione są mocna herbata, kawa, alkohol, napoje gazowane oraz napoje energetyczne. W przypadku nadmiernego spożycia kawy mamy do czynienia z dostarczaniem do organizmu nadmiernych ilości kofeiny. Spożycie powyżej 300 mg kofeiny w ciągu dnia (odpowiada 500 ml kawy) powoduje utratę wapnia, którą można zrównoważyć dodając 25 ml mleka do każdej filiżanki kawy. Pokrewne kofeinie substancje występują także w czarnej herbacie (zwłaszcza mocnej), kakao i czekoladzie.
Należy bezwzględnie wystrzegać się alkoholu. Spożywany w ilości powyżej 75 ml na tydzień (czysty etanol) może hamować tworzenie tkanki kostnej. Należy także trzymać się z daleka od napojów gazowanych, w których pojawia się fosfor jako regulator smaku, a także napojów mocno słodzonych.
Podobnie jak produktów solonych, należy wyłączyć z menu produkty o wysokiej zawartości cukru, jak cukierki, ciastka, batoniki, dżemy wysokosłodzone. Produkty te cechują się niską wartością odżywczą. Zabronione jest spożywanie słodkiego pieczywa cukierniczego, ciast, słodzonych płatków śniadaniowych, z dodatkiem kakao, czekoladowych, z dodatkiem miodu itd.
Niewskazane przy osteoporozie są tłuste serki typu fromage, tłuste twarożki, sery topione, tłuste sery żółte, sery pleśniowe, śmietana i śmietanka. Nie powinno się spożywać tuńczyka z puszki, ryby maślanej , paprykarza szczecińskiego, ryb wędzonych mocno solonych, ryb marynowanych, past rybnych. Zabronione są warzywa bogate w szczawiany, jak: szczaw, szpinak, rabarbar, buraki czy botwina.
Należy unikać tłustego mięsa, peklowanych kiełbas, wędlin, podrobów, pasztetów, parówek. Zabronione są przetwory mięsne konserwowane fosforanami, a także solone. Zabronione jest nadmierne spożycie tłuszczów zwierzęcych, ponieważ nadmiar tłuszczu zwiększa wydalanie wapnia z organizmu i obniża jego wchłanianie z przewodu pokarmowego. Nasycone tłuszcze mogą wiązać wapń i witaminę D. Bezwzględnie unikać należy boczku, smalcu, słoniny, tak więc zabronione jest np. okraszanie potraw skwarkami.
Spośród olejów roślinnych niewskazane są: olek słonecznikowy, sojowy i kukurydziany. Zawierają one dużo nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-6, które dostarczane do organizmu w nadmiarze stymulują wytwarzanie prozapalnych cytokin, które wpływają niekorzystnie na stan kości.
Produkty zalecane przy osteoporozie:
Zaleca się spożywanie mleka o zawartości tłuszczu do 2% (mleko krowie, owcze, kozie), napojów mlecznych na bazie maślanki, serwatki, kefiru, jogurtów, innych napojów mlecznych fermentowanych, koktajli mleczno-owocowych. Z serów przede wszystkim sery twarogowe (chude, ewentualnie półtłuste), ser feta o obniżonej zawartości tłuszczu, sery żółte także z obniżoną zawartością tłuszczu, ser mozzarella.
Zaleca się spożywanie tłustych ryb morskich, jak: łosoś, sardynki, makrela, śledź, halibut, sola, szprotki, turbot, flądra. Ze słodkowodnych –przede wszystkim pstrąg, tilapia. Z chudych gatunków – dorsz. Ryby powinny być świeże, lub mrożone. Spośród ryb wędzonych wybierać należy te o małej zawartości soli. Dozwolone są owoce morza – homary, langusty, kraby, krewetki, małże, ślimaki, kałamarnice, ośmiornice.
W wypadku warzyw i owoców, jeśli chodzi o te drugie – można spożywać wszystkie owoce tak w postaci świeżej, gotowanej, pieczonej, jak również susz owocowy. Jeśli chodzi o warzywa – dopuszczalne są surowe i gotowane, zwłaszcza liściaste – jak: sałata, rukola, jarmuż, brokuły, kapusta, kalafior, brukselka, kiełki, kukurydza, marchew, pietruszka, seler, cukinia, dynia, patisony, pomidor, papryka, czosnek, cebula, por, kalarepa, rzodkiewki, rzepa, fasolka szparagowa, groszek zielony. Najbardziej pożądane są warzywa w postaci surówek z dodatkiem oleju rzepakowego lub oliwy, gotowane lub pieczone. Do warzyw, na przykład gotowanego kalafiora nie należy dodawać zasmażanej bułki tartej. Suche nasiona roślin strączkowych (polecane wszystkie): soja, soczewica, fasola, groch, ciecierzyca, bób; kotlety sojowe, tofu, produkty dla wegan i wegetarian wzbogacane w wapń.
Jeśli chodzi o mięso należy spożywać jego chude rodzaje: drób, cielęcina, dziczyzna, królik, chuda wołowina, takaż wieprzowina, chude wędliny (gotowane, parzone, pieczone). Przy przyrządzaniu mięsa unikamy smażenia, panierowania, używania tłustych, zawiesistych sosów oraz gotowych sosów z torebki. Mięso gotujemy, pieczemy, lub dusimy. Jeśli chodzi o jaja – należy spożywać mniej niż 7 sztuk na tydzień.
W wypadku pieczywa – można spożywać tak pieczywo białe, jak i razowe: graham, żytnie, orkiszowe, wieloziarniste. Zalecane są różne rodzaje kasz (gryczana, najlepiej biała, jaglana, jęczmienna), ryż, różne rodzaje makaronu, płatki zbożowe (niesłodzone i niesolone – żytnie, owsiane, jęczmienne), ziarna żyta, pszenicy. Jeśli chodzi o przekąski – można jeść wszelkiego rodzaju nasiona i orzechy (niesolone, niesmażone i niesłodzone, mogą być prażone).
Z tłuszczów należy używać oleju rzepakowego, czy oliwy z oliwek, do smarowania pieczywa można stosować masło, acz w niewielkich ilościach, lub margaryny wzbogacone o witaminę D i niezawierające tłuszczów trans (przy zakupie należy zawsze sprawdzać informacje podane na etykietach).
Z napojów: wskazane są bogate w wapń rodzaje wody mineralnej, herbata zielona, herbatki ziołowe, owocowe, słaba czarna herbata, mleko sojowe, orkiszowe, ryżowe, owsiane, soki niesłodzone. Z innych dodatków dopuszczalne są przyprawy ziołowe, kurkuma, curry (ale bez dodatku soli), koncentrat pomidorowy. Z deserów – zaleca się budyń, galaretki owocowe, desery sojowe.
Bibliografia (wybrana):
Andrzej Szczeklik (red.): Choroby wewnętrzne. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2010. ISBN 978-83-7430-216-6.
https://www.mp.pl/pacjent/reumatologia/choroby/64948,osteoporoza