Udar mózgu, czasami określany także jako zdarzenie mózgowo-naczyniowe, zwany dawniej apopleksją (gr. ἀποπληξία – paraliż, łac. apoplexia cerebri) – jest to stan będący wynikiem nagłego ograniczonego lub uogólnionego zaburzenia czynności mózgu, powstający na skutek zaburzenia krążenia w obrębie naczyń mózgowych, utrzymujący się ponad 24 godziny. Udary dzieli się na dwa rodzaje. Pierwszy z nich – udar krwotoczny jest wynikiem wylewu krwi do mózgu. Drugi – niedokrwienny jest efektem zatrzymania dopływu krwi do mózgu. Jednak udar niedokrwienny może wtórnie przybrać charakter udaru krwotocznego.

Ryzyko powstania udaru wzrasta wraz z wiekiem, średnia wieku zachorowania to około 70 lat., choć zdarzają się u osób znacznie młodszych, a nawet u dzieci. W Polsce średnio rocznie na udar mózgu zapada około 60 000 osób, przy czym częściej chorują mężczyźni – 175 przypadków na 100 000, u kobiet wskaźnik zapadalności wynosi 125 przypadków na 100 000. Udar mózgu stanowi trzecią co do częstości przyczynę śmierci, po nowotworach i chorobach serca. Jest też główną przyczyną trwałego kalectwa i braku samodzielności wśród osób dorosłych.

Jeśli chodzi o czynniki ryzyka wystąpienia udaru niedokrwiennego – można je podzielić na niemodyfikowalne (a więc niezależne od stylu życia) i modyfikowalne (zależne od stylu życia).

Do czynników ryzyka niemodyfikowalnych zalicza się przede wszystkim wiek. Ryzyko wystąpienia udaru zwiększa się dwukrotnie co 10 lat od 55 roku życia. Kolejnymi czynnikami ryzyka o niemodyfikowalnym charakterze są płeć męska oraz przynależność do rasy czarnej lub żółtej. Istotne są predyspozycje rodzinne (stwierdzenie w wywiadzie udaru wśród krewnych), genetycznie uwarunkowana skłonność do powstawania zakrzepów. Wreszcie czynnikiem ryzyka jest już uprzednio przebyty udar.

Na czynniki ryzyka udaru zależne od stylu życia składają się: nadciśnienie tętnicze, choroby serca, zaburzenia gospodarki tłuszczowej, cukrzyca, choroby naczyń, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, otyłość połączona z niewłaściwą dietą, dna moczanowa, zespół bezdechu sennego, zaburzenia krzepnięcia krwi, w tym po zażyciu określonych leków, stosowanie narkotyków (z grupy amfetamin, kokainy), stosowanie antykoncepcji hormonalnej. Ryzyko udaru wzrasta także w czasie ciąży. W przypadku palenia tytoniu jeden na sześć zgonów spowodowanych udarem jest powiązany z paleniem papierosów.

Udar krwotoczny spowodowany jest nagłym wylewem krwi z pękniętego naczynia krwionośnego, który niszczy tkanki mózgu. Najczęściej występuje w postaci krwotoku śródmózgowego, który stanowi około 10-15% wszystkich udarów. Drugi pod względem częstości jest krwotok podpajęczynówkowy, stanowiący około 5% udarów. Jest on skutkiem pęknięcia tętniaka bądź innych zmian patologicznych naczyń. Główną przyczyną udaru krwotocznego jest nadciśnienie tętnicze, poza tym głównymi czynnikami ryzyka są tętniaki oraz inne zmiany w naczyniach, skazy krwotoczne. Ryzyko wystąpienia krwawienia śródmózgowego także rośnie po zażyciu narkotyków z grupy amfetamin i kokainy. Nadciśnienie tętnicze jest jednym z najistotniejszych czynników ryzyka – osoby dotknięte nadciśnieniem są ośmiokrotnie bardziej narażone na udar, aniżeli osoby z prawidłowym ciśnieniem krwi.

W udarze niedokrwiennym zamiast wylewu krwi do mózgu mamy do czynienia z nagłym zatrzymaniem dopływu krwi do mózgu, będącego wynikiem zwężenia lub całkowitego zamknięcia światła naczyń tętniczych. Ten rodzaj udaru stanowi większość – 85-90% wszystkich udarów. Jego przyczynami są przede wszystkim zmiany miażdżycowe, zakrzepy w tętnicach zaopatrujących mózg, arytmia serca, wady zastawek serca, ostry zawał serca, stany zapalne naczyń, zaburzenia krzepnięcia.

Pierwsze objawy udaru pojawiają się nagle, niejednokrotnie po dużym stresie lub wysiłku, zazwyczaj występuje bardzo silny ból głowy, któremu towarzyszą nudności i wymioty. Zwykle w ciągu kilku minut następuje utrata przytomności, która może przejść w śpiączkę. Przeważnie następuje porażenie jednej strony ciała, któremu towarzyszy opadanie kącika ust po stronie porażonej (tzw. objaw fajki). Niewielkie udary krwotoczne, o ograniczonym zasięgu, którym towarzyszą zazwyczaj niewielkie zaburzenia świadomości dają swoiste objawy, które zależą od umiejscowienia. I tak w wypadku udaru w obrębie płata czołowego – następuje zmiana charakteru chorego, który np. staje się obojętny, występuje ból w okolicy czołowej, towarzyszy temu przeciwstronny niedowład jednej strony ciała. Jeśli udar obejmuje okolicę ciemieniową – wówczas pojawia się ból oraz zaburzenia czucia. Przy udarze obejmującym okolicę skroniową – pojawiają się ból oraz niedowidzenie kwadrantowe. Z kolei przy udarze w płacie potylicznym – występuje niedowidzenie obejmujące połowę pola widzenia.

 

Kiedy już do udaru dojdzie, ważne jest, by chory jak najszybciej trafił do szpitala posiadającego wyspecjalizowany oddział leczenia udarów. Tylko tam może zostać wdrożone leczenie oraz rehabilitacja, która powinna rozpocząć się możliwie najszybciej.

Profilaktyka antyudarowa

Większości udarów można jednak zapobiec, gdyż są one chorobami wywołanymi w dużej mierze przez zły styl życia. Po pierwsze należy unikać palenia tytoniu, gdyż jeden na sześć śmiertelnych udarów mózgu wiąże się bezpośrednio z paleniem tytoniu. Po drugie – należy okresowo kontrolować ciśnienie krwi, gdyż nadciśnienie nie daje żadnych objawów. Należy mieć na uwadze fakt, iż nadciśnienie zwiększa ryzyko wystąpienia udaru aż ośmiokrotnie. Należy bezwzględnie oduczyć się używania soli, a w każdym razie ograniczyć je do absolutnego minimum. Sól bowiem przyczynia się do podnoszenia ciśnienia krwi. Na tych terenach, gdzie podaż soli nie jest duża, a więc jej udział w diecie też jest niewielki, nadciśnienie niemalże nie występuje. Z kolei tam, gdzie spożycie soli jest na wysokim poziomie (np. w Japonii) udar stanowi główną przyczynę śmierci. Dodać trzeba, że przestawienie się na dietę niskosolną (lub bezsolną) trwa stosunkowo krótko, bo około tygodnia. Należy też wspomnieć, że sól jest obecna w takich produktach, jak pieczywo, wędliny, czy sery dojrzewające. Spożywając ww. produkty dostarczamy już dzienną porcję soli do organizmu. Dosalając dodatkowo potrawy możemy kilkukrotnie przekroczyć dzienną normę spożycia soli, co w dłuższym okresie stanowi poważne zagrożenie dla naszego zdrowia a nawet życia. Sól można z powodzeniem zastąpić ziołami, na przykład estragonem.

Należy codziennie wykonywać ćwiczenia fizyczne. Są one pomocne w kontroli masy ciała, poprawiają one też krążenie krwi.

Bardzo istotna jest właściwa dieta. O konieczności wyeliminowania z niej soli, a przynajmniej radykalnego ograniczenia jej stosowania była już mowa wyżej. Dieta stanowi najtańszy i jednocześnie najskuteczniejszy sposób profilaktyki antyudarowej. W jadłospisie przede wszystkim należy także ograniczyć stosowanie tłuszczów, które nie powinny przekraczać 20% dziennego kalorycznego zapotrzebowania. Do codziennego menu należy wprowadzać te produkty, które pomagają zminimalizować możliwość pojawienia się zakrzepów i zatorów. Pożądane są także pokarmy poprawiające elastyczność naczyń krwionośnych, co z kolei ogranicza możliwość wystąpienia udaru krwotocznego.

Najbardziej skuteczne w walce z udarami są warzywa. Szczególną rolę odgrywa wśród nich marchewka. Wystarczy zjadać ją pięć razy w tygodniu, by zminimalizować ryzyko wystąpienia udaru o 68%. Najważniejszą substancją zawartą w marchewce pomocną w profilaktyce antyudarowej jest beta-karoten. Wystarczy spożywać ok. 1,5 marchewki dziennie, aby dostarczyć do organizmu odpowiednią ilość beta karotenu. Beta-karoten jest prowitaminą A – innymi słowy po spożyciu pokarmów bogatych w beta-karoten zostaje on przekształcony w organizmie w witaminę A. Utrzymanie odpowiedniej ilości witaminy A w organizmie ma dla profilaktyki przeciwudarowej kapitalne znaczenie. Świadczą o tym wyniki eksperymentu przeprowadzonego w klinice uniwersyteckiej w Brukseli. Przeanalizowano tam wyniki 80 osobowej grupy pacjentów w pierwszej dobie po udarze mózgu. Ci spośród chorych, którzy mieli w organizmach wysoki poziom beta-karotenu mieli mniejsze ubytki neurologiczne, a w następstwie szybciej i łatwiej wracali do sprawności umysłowo-ruchowej. Wysoki poziom witaminy A w organizmie przyczynia się do spowolnienia obumierania komórek mózgowych podczas udaru, zmniejszając przy tym ryzyko śmierci i ograniczając obszar uszkodzeń.

Najlepszym źródłem beta karotenu jest świeżo wyciśnięty sok marchewkowy. Poza marchewką wysokim poziomem beta-karotenu charakteryzują się głównie warzywa pomarańczowe, czerwone i żółte, jak: dynia, pomidory, papryka oraz słodkie ziemniaki (bataty), czy fasolka szparagowa. Poza tym beta karoten jest też obecny w warzywach zielonych, takich jak: szpinak, brokuły, kalafior, kalarepa, jarmuż, cykoria.

Beta-karoten występuje też w pomarańczowych, czerwonych i żółtych owocach, jak morele, brzoskwinie, nektarynki, pomarańcze, mandarynki, mango, melon, a także wiśnie.

Beta-karoten jest lepiej przyswajalny przez organizm człowieka w obecności nienasyconych kwasów tłuszczowych, stąd do sałatek przygotowywanych z warzyw zawierających ten związek należy dodać niewielką ilość oleju roślinnego (np. oliwy z oliwek, oleju rzepakowego, sezamowego, czy winogronowego).

Nie należy jednak przesadzać ze spożywaniem produktów bogatych w beta-karoten, gdyż ich przedawkowanie (podobnie rzecz się ma w wypadku stosowania suplementów diety zawierających beta-karoten) może doprowadzić do żółtego zabarwienia skóry, czyli karotenodermii (tzw. żółtaczki marchwiowej). Stan ten nie stanowi poważnego zagrożenia dla zdrowia, jednak nadaje skórze nieestetycznego wyglądu. Odstawienie produktów z beta-karotenem na jakiś czas powoduje powrót zabarwienia skóry do stanu normalnego. Nie można też dopuścić do przedawkowania beta-karotenu w przypadku ciąży – jego przedawkowanie grozi powstaniem poważnych wad rozwojowych u dziecka.

Istnieje grupa artykułów spożywczych pomocna w zmniejszeniu ryzyka powstawania zakrzepów (zapobieganie zlepianiu się płytek krwi) – do takich należą: oliwki i oliwa, świeży imbir, podobnie działanie mają kapsaicynoidy zawarte w papryczkach chili. Również pożądane w diecie są porzeczki i winogrona, które można zastąpić sokiem z porzeczek, ewentualnie, o ile nie ma przeciwwskazań, jak np. dna moczanowa – lampką czerwonego wina. Zawarty w skórkach porzeczek i winogron resweratrol posiada działanie przeciwzakrzepowe właśnie.

Istotnie jest także wzmocnienie (zwiększenie elastyczności) naczyń krwionośnych. Tu pomocne będą produkty zawierające rutynę, bioflawonoidy, cynk oraz miedź. Rutyna pomaga uszczelnić naczynia włosowate, chroni drobne naczynia krwionośne przed uszkodzeniami oraz wzmacnia działanie witaminy C. W większych ilościach występuje w owocach cytrusowych, jeżynach, wiśniach, morelach, żurawinie oraz kaszy gryczanej. Bioflawonoidy – stanowią mieszaninę silnie działających przeciwutleniaczy – poprawiają elastyczność naczyń krwionośnych, mają działanie przeciwzakrzepowe, przeciwmiażdżycowe, lekko obniżają ciśnienie krwi. Można je znaleźć w ciemnych owocach jagodowych (borówka czernica, borówka amerykańska), owocach rokitnika, głogu, czereśniach, winogronach, zielonych warzywach, gryce, czosnku i cebuli. Cynk z kolei zapobiega pojawianiu się stanów zapalnych. Jego źródłem są: owoce morza, mięso, nasiona słonecznika, dyni, sezamu, orzechy i kakao.

W celu wzmocnienia naczyń krwionośnych należy także dostarczać organizmowi większą ilość witaminy C, która jest niezbędna do budowy kolagenu, białka odpowiedzialnego m. in. za budowę ścian naczyń krwionośnych. Witamina C występuje w większych ilościach w czarnej porzeczce, owocach cytrusowych, truskawkach, owocach dzikiej róży, natce pietruszki, papryce, kiszonej kapuście. Także witamina E jest pomocna w profilaktyce przeciwudarowej, poprzez swoje działanie przeciwzakrzepowe, a jako przeciwutleniacz chroni ściany naczyń krwionośnych. Znaleźć ją można w olejach roślinnych, migdałach, orzechach, nasionach słonecznika i dyni. Poza tym należy spożywać produkty zawierające witaminę B3, czyli niacynę, która poprawia krążenie krwi i wpływa na szczelność naczyń. Jej źródłem są: orzechy arachidowe, suszone brzoskwinie, migdały, otręby pszenne, tuńczyk, łosoś, drób, wątróbka. Ponadto przydadzą się też produkty zawierające witaminę K, która między innymi odpowiada za właściwy przebieg procesu krzepnięcia krwi. Jej źródłem są sery dojrzewające, masło, jajka, a także wszelkiego rodzaju kiszonki.

Trzeba jednak pamiętać, że przy współistnieniu dny moczanowej cześć z wyżej wymienionych produktów należy wykluczyć. Zabroniona jest konsumpcja następujących artykułów spożywczych: podrobów, grochu, fasoli, soczewicy (generalnie roślin strączkowych), szpinaku, szczawiu (zabroniony absolutnie), grzybów, szprotów, śledzi, sardynek, anchois, wędlin wędzonych i konserwowych, zup i sosów na wywarach mięsnych, mięsnych galeret, galantyny, wszystkich rodzajów kawioru.

W każdym razie stosowanie właściwej diety, rzucenie palenia, ograniczenie alkoholu połączone z aktywnością fizyczną, regularne kontrolowanie ciśnienia krwi, powinno znacząco zmniejszyć ryzyko wystąpienia udaru.

 

 Bibliografia (wybrana):

 Andrzej Szczeklik (red.) Choroby wewnętrzne. tom I, II Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2005

 Ewa Łuksza i inniZakrzepica naczyń żylnych mózgu – opis dwóch przypadków, „Polski Przegląd Neurologiczny”, 12 (4), 2016, s. 217–223

 Antoni Prusiński, Neurologia praktyczna, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2001

Fizjoplaner.plUdar mózgu - leczenie i rehabilitacja, fizjoplaner.pl [dostęp 2019-01-06] (pol.)