Dna moczanowa (podagra, artretyzm) jest typową chorobą cywilizacyjną, związaną stylem życia, w szczególności z niewłaściwym sposobem odżywiania – nadmiar mięsa w diecie, duże spożycie tłuszczu, nadużywanie używek typu: kawa, herbata, kakao, alkohol. Jednak czynnikiem wyzwalającym dnę, lub zaostrzającym jej objawy mogą być także przesadnie i źle przeprowadzane kuracje głodowe. Dna dawniej uchodziła za chorobę panujących, chorowali na nią m. in. tacy władcy, jak: Władysław IV Waza (1595-1648), czy elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern, zwany Wielkim Elektorem (1620-1688).
Istota dny dotyczy niewłaściwej przemiany materii. Sprowadza się do nadmiernego wytwarzania w organizmie kwasu moczowego. Człowiek, tak jak i pozostałe hominidy (orangutany, szympansy i goryle), nie posiada w organizmie enzymu oksydazy moczanowej, który pomaga rozkładać kwas moczowy. Tak więc jego nadmiar odkłada się w postaci kryształków w stawach i w tkankach okołostawowych. Charakterystyczne symptomy choroby to: zaczerwienienie, obrzęk zaatakowanego stawu połączone z wystąpieniem ostrego bólu w czasie napadu dny.
Najczęściej zaatakowanym stawem jest staw śródstopopaliczkowy w dużym palcu u nogi. Innymi stawami zajmowanymi przez dnę są: staw kolanowy, łokieć, nadgarstek oraz bark. Podczas trwania choroby mogą powstawać tzw. guzki dnawe (artretyczne). Tworzą się one w obrębie stawów, ścięgien, kaletek maziowych, a nawet małżowin usznych.
Górna granica normy, jeśli chodzi o poziom kwasu moczowego we krwi wynosi: 7 mg/dl u mężczyzn i 6 mg/dl u kobiet, stężenie kwasu moczowego we krwi przekraczające 7 mg/dl stwarza ryzyko wystąpienia dny. Kwas moczowy stanowi końcowy produkt przemiany puryn w organizmie człowieka. Podwyższony poziom kwasu moczowego (hiperurykemia) może być wynikiem nadprodukcji tegoż, bądź upośledzonego wydalania kwasu moczowego przez nerki. Zanim dojdzie do ostrego napadu dny, stan hiperurykemii może trwać 20, a nawet 30 lat. W przebiegu choroby ostre zapalenie stawów dotyczy częściej mężczyzn, niż kobiet. Po raz pierwszy dochodzi do niego między 40 a 60 r. ż., najczęściej po przekroczeniu 50 r. ż.
Początek choroby jest nagły, bez żadnych zwiastunów. Wywołać go może stres, niewielki uraz, spożycie alkoholu, obfitego posiłku, zmęczenie, infekcja, czy też zabieg chirurgiczny. Pierwszym objawem jest silny ból jednego, bądź kilku stawów. Jest to ból zaczynający się w nocy, bardzo silny z tendencją do nasilania się, trudny do zniesienia. W okresie ataku dny ból może nawet uniemożliwić choremu poruszanie się.
Jednym ze sposobów radzenia sobie z dną, jest stosowanie odpowiedniej diety, szczególnie, jeśli przekroczenia norm stężenia kwasu moczowego we krwi nie są duże. Celem leczenia dietetycznego dny jest trwałe obniżenie stężenia kwasu moczowego we krwi do wartości normatywnych – czyli w okolice 5,5-6 mg/dl. Jeśli stężenie kwasu moczowego we krwi nie przekracza poziomu 8,5-9 mg/dl objawy dny nie powinny wystąpić, stosowanie diety jest wówczas wystarczającym środkiem zapobiegawczym.
Dieta w przypadku dny moczanowej musi być odpowiednio zbilansowana, ergo musi dostarczać odpowiednie ilości wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Istotą diety w przypadku dny moczanowej jest ograniczenie dostarczania wraz z pożywieniem związków purynowych. Puryny są związkami zasadowymi, zawartymi w większości pokarmów. Jednak większość kwasu moczowego powstaje w organizmie w wyniku przemian endogennych.
Jeśli chodzi o zawartość puryn w artykułach żywnościowych – istnieją ich wykazy, w których określona jest zawartość puryn w zwyczajowej porcji danego produktu. Ta zawartość jest przeliczana na ilość wytwarzanego kwasu moczowego.
Wyróżnia się trzy grupy produktów, w zależności od ilości powstającego kwasu moczowego w wyniku spożycia zwyczajowej porcji danego produktu: I – mniej niż 50 mg kwasu moczowego, II – 50-100 mg kwasu moczowego, III – powyżej 100 mg kwasu moczowego w zwyczajowej porcji.
Grupa I – (produkty zawierające poniżej 50 mg kwasu moczowego z jednej porcji) – mleko – 15 mg/200 ml, serek wiejski ziarnisty 5 mg/50 g, ser żółty, topiony, pleśniowy ok. 3 mg/30 g (nie jest zalecane spożycie przy wysokim poziomie cholesterolu), gotowane mięso od szynki 40 mg/30 g, wysokogatunkowe wędliny parzone (nie wędzone) 30 mg/30 g, bułka kajzerka 10 mg/50 g, chleb pszennożytni 7 mg/50 g, makaron 25 mg/60 g, cebula 25 mg/200 g, buraki 40 g/200 g, marchew 35 mg/200 g, pomidor 20 mg/200 g, ogórki 15 mg/200 g, ziemniaki 40 mg/250 g, jabłka 20 mg/150 g, kiwi 30 mg/150 g, pomarańcza 30 mg/150 g, truskawki 30 mg/150 g, wiśnie 30 mg/150 g, winogrona 40 mg/150 g, orzechy laskowe 10 mg/30 g, kapusta biała 45 mg/150 g.
Grupa II – (produkty zawierające między 50 a 100 mg kwasu moczowego z jednej porcji) – parówki wysokogatunkowe z małą ilością tłuszczu 80 mg/100 g, mięso wołowe 90 mg/100 g, flądra 90 mg/100 g, lin 80 mg/100 g, dynia 90 mg/200 g, fasolka szparagowa 75 mg/200 g, kapusta włoska 75 mg/200 g, kapusta czerwona 65 mg/200 g, fasola biała 95 mg/75 g, soczewica 95 mg/75 g, groch 70 mg/75 g, banany 85 mg/150 g, melon 50 mg/150 g.
Grupa III – (produkty zawierające powyżej 100 mg kwasu moczowego z jednej porcji) – sardynka 350 mg/100 g, pstrąg 300 mg/100 g, łosoś 170 mg/100 g, karp 160 mg/100 g, sola 130 mg/100 g, dorsz 110 mg/100 g, śledź 200 mg/100 g, szprot wędzony 800 mg/100 g, mięso wieprzowe 150 mg/100 g, kurczak 110-175 mg/100 g, podroby (wątroba, nerki, płucka itp.) 515-555 mg/100 g, brokuły 160 mg/200 g, papryka 150 mg/200 g, por 150 mg/200 g, szpinak 115 mg/200 g.
Produkty z grupy III są zdecydowanie zabronione w diecie chorego na dnę. Natomiast produkty z grupy II mogą być spożywane w ograniczonej ilości (poza okresami zaostrzeń), z kolei grupa I to produkty niskopurynowe, zalecane w żywieniu w tym konkretnym schorzeniu.
Dieta niskopurynowa powinna zawierać poniżej 300 mg kwasu moczowego dziennie. Przy ataku dny lub znacznej hiperurykemii zaleca się ograniczenie spożycia puryn nawet do 120 mg kwasu moczowego dziennie, co może być technicznie trudne i wiąże się z całkowitym oparciem diety na produktach z grupy I. Restrykcje w spożyciu puryn mogą prowadzić do spadku stężenia kwasu moczowego w osoczu nawet o 20 %, jest to więc działanie istotne z punktu widzenia leczenia. Optymalna dieta oparta powinna być na produktach mlecznych, jajach oraz warzywach z grupy I.
Niektóre placówki medyczne zalecają wraz z leczeniem farmakologicznym i dietetycznym, stosowanie leczenia niekonwencjonalnego: np. spożywania wyciągów z owoców wiśni, soku z wiśni oraz borówki czarnej w ilości ok. 125 ml dziennie. Zalecane również jest picie herbatki z pokrzywy, która pomaga pozbyć się nadmiaru kwasu moczowego oraz kompresy z naparu pokrzywy, które przynoszą ulgę chorym stawom.
Do produktów nie zawierających w ogóle puryn, bądź zawierających ich małe ilości należą: dżemy, cukier, miód, ser, mleko, ryż, owoce, jednak dżemy, zwłaszcza wysokosłodzone, cukier, miód, ryż, czy owoce w nadmiarze nie są wskazane, zwłaszcza dla chorych na cukrzycę. Ponadto produkty bogate w cukry (fruktozę, glukozę) a także cukier spożywczy (sacharoza) mogą prowadzić do podniesienia poziomu kwasu mlekowego w organizmie, a ten zatrzymuje kwas moczowy w organizmie i doprowadza do jego zagęszczenia. Źródłem fruktozy są niektóre owoce, zwłaszcza jasne winogrona, ananas, susz owocowy. Dlatego w diecie warzywa powinny dominować nad owocami, zaś spożycie cukru spożywczego powinno się jednak znacząco ograniczyć. Co do soli - przez swój higroskopijny charakter wiąże kwas moczowy oraz wodę w organizmie i opóźnia ich wydalanie, przez co najlepiej zrezygnować z dosalania potraw w ogóle.
Produkty dozwolone w dnie moczanowej to:
pieczywo – pszenne, żytnie i razowe
mąka – pszenna, żytnia, ziemniaczana, pytlowa, razowa
makaron – wszystkie gatunki
kasza – prawie wszystkie rodzaje (z wyjątkiem gryczanej)
mleko, sery chude, twarogowe, sery twarde i pleśniowe (w ograniczonych ilościach jako przekąska)
jaja całe (białko i żółtko)
mięso w ograniczonych ilościach – baranina, chude gatunki mięsa wołowego, wieprzowego, kurczak bez skóry – filet, królik
ryby – sandacz, tuńczyk, halibut w ograniczonych ilościach dorsz, karp
masło i śmietana w ograniczonych ilościach
ziemniaki – gotowane
warzywa – kalafior, pomidory, chrzan, marchew, koperek, sałata, szczypiorek, zielona pietruszka, cebula, ogórki, rzodkiewka, kalarepa, korzeń pietruszki, seler, buraki
owoce – jagodowe, cytrusowe, jabłka, śliwki, gruszki, morele, brzoskwinie, winogrona, wiśnie, czereśnie
cukier i słodycze – dżemy niskosłodzone, marmolada niskosłodzona, konfitury
przekąski: orzechy (włoskie, laskowe, ziemne), w ograniczonej ilości suszone owoce (z wyjątkiem moreli),
przyprawy: koperek, pietruszka, szczypiorek, kwasek cytrynowy, sok z cytryny (lub limonki), majeranek, cynamon
używki: zielona herbata, w ograniczonych ilościach słaba czarna herbata
Produkty zabronione:
tłuste sery
tłuste rodzaje mięsa, wszystkie podroby (wątroba, nerki, płucka, mózg, serce, żołądki, flaki), kura, gęś, karkówka, boczek
ryby – sardynki, szproty, śledź, makrela, wszystkie wędzone i konserwowe, anchois, owoce morza
gryka, kiełki pszenne
warzywa – soja, fasola biała, groch, szpinak, brukselka, szparagi
owoce – suszone morele, owoce bogate w cukry należy spożywać w ograniczonej ilości
używki – mocna czarna herbata, kawa, kakao, czekolada, wszystkie rodzaje alkoholu, w szczególności piwo
przyprawy - pieprz, musztarda, ocet, sól, cukier spożywczy (sacharoza)
inne – nasiona słonecznika, drożdże piwne i piekarskie, ciasto francuskie, ciastka z kremem
tłuszcze – smalec, słonina (skwarki), boczek
napoje: gazowane, słodzone (typu: Coca-Cola, Pepsi-Cola, energetyzujące)
Przykładowy jadłospis:
Śniadanie: jajko na miękko (lub jajecznica na parze), bułka kajzerka, rzodkiewka, kawa zbożowa z mlekiem
II Śniadanie: jogurt owocowy
Obiad: zupa cebulowa z sucharkami (zamiast grzanek podsmażanych na tłuszczu), gotowany dorsz (nie więcej niż 100 g) w jarzynach (pomidor, marchew, pietruszka) z ryżem
Podwieczorek: jabłko
Kolacja: chleb graham (2 kromki) cienko posmarowane masłem, twarożek ze szczypiorkiem lub koperkiem, zielona herbata
Tak więc z diety należy wyeliminować: podroby, groch, fasolę, soczewicę, szpinak, szczaw, grzyby, szproty, śledzie, sardynki, wędliny wędzone i konserwowe, zupy i sosy na wywarach mięsnych, galarety, galantyny, kawior. Mięso musi być gotowane w dużej ilości wody, lub na parze, nie wolno spożywać mięsa smażonego, pieczonego czy duszonego. Zabronione jest spożywanie kawy, czarnej herbaty, kakao i alkoholu , który nasila endogenną produkcję puryn. Należy znacząco ograniczyć użycie soli, jej spożycie nie może przekraczać 5 g dziennie (unikać dosalania potraw - nadmiar spożycia soli stanowi jedną z przyczyn kamicy nerkowej), a całkowicie wyeliminować z diety ocet, musztardę oraz pieprz. Należy całkowicie zrezygnować z alkoholu, a także ograniczyć spożywanie artykułów będących źródłem glukozy i fruktozy (zaprzestać słodzenia fruktozą, lub sacharozą). W okresie zaostrzeń (napadów) zalecana jest dieta bezmięsna, najkorzystniej zastosować dietę płynną (kleikowo – owocową).
Jadłospisy powinny być urozmaicone, należy stosować produkty świeże i najlepszej jakości, potrawy powinny być lekkostrawne.
Zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia , optymalne byłoby spożywanie 5 mniejszych posiłków dziennie. Minimum to 3 posiłki (śniadanie, obiad i kolacja) . Należy zachowywać regularne odstępy pomiędzy posiłkami. Ostatni posiłek należy spożyć 3 – 4 godziny przed snem ( w nocy zwiększa się retencja kwasu moczowego ). Dobowa wartość kaloryczna posiłków powinna wynosić 2000 kcal.
Zaleca się odpowiednie nawadnianie organizmu około 3 litrów płynów (herbata zielona, woda źródlana, soki rozprowadzane wodą, napary ziołowe). Zasadniczo napoje powinny być rozłożone równomiernie przez cały dzień, jednak po ostatnim posiłku należy wypić większą ilość wody - około 0,5 litra.
Utrzymanie ph moczu w granicach 6,5 - 7,0 o ponad 90% zmniejsza krystalizację kwasu moczowego w nerkach.
Zalecane jest aby potrawy były gotowane w wodzie lub na parze, co sprzyja wypłukiwaniu puryn zawartych w tych produktach do wywaru.
Głodówki w leczeniu dny są zabronione – wiążą się z ketozą (wzrostem stężenia ciał ketonowych w osoczu krwi), a ta może wyzwalać ataki dny.
Duże znaczenie w profilaktyce choroby mają ćwiczenia fizyczne, które pomagają w utrzymaniu sprawności ruchowej stawów zaatakowanych przez dnę moczanową. Najprostszą metodą do osiągnięcia poprawy sprawności ruchowej jest gimnastyka. Ulgę mogą przynosić ćwiczenia w wodzie, które pozwalają na większą swobodę ruchów wskutek zmniejszonego oporu oraz rozluźnienia mięśni. Doskonałe efekty przynosi stosowanie masażu podwodnego.